Alzheimer hastası olan bir bireyin evde bakımı, normal bir yaşlı bireyin bakımından oldukça farklıdır. Hafıza sorunları ile başlayan Alzheimer hastalığının ileri evrelerinde uyku sorunları, davranış değişiklikleri, anksiyete, depresyon, huysuzluk, huzursuzluk, hayaller görme ve kafa karışıklığı gibi çok farklı sorunlar ortaya çıkmaktadır (http://www.alzheimerdernegi.org.tr/, 15.05.2018).
Hastalığın seyrinin hastalığın ilk bulguları başladıktan sonra 2 ila 20 yıl sürdüğü, çoğu hastanın ise 8-10 yıl içinde hayatını kaybettiği saptanmıştır. Ancak istatistiklere bakarak hastaya bir ömür süresi biçmek çok yanlış olacaktır. Çünkü hastalığın seyri, işlevsellik kayıpları ve görülen psikolojik ve davranışsal semptomların şiddeti; hastadan hastaya, yaş, genetik özellikler, kültürel yapı, hastanın tedaviye yaklaşımı, hastanın veya hastaya bakım verenin sağlık, sosyal, ekonomik ve fiziksel durumu gibi etkenler nedeniyle değişiklik göstermektedir. Hastalık her hastada farklı seyretmektedir. Bazen tanı konulduktan bir yıl sonra hasta tamamen yatağa bağımlı hale gelebilirken 7-8 yıl yarı bağımlı halde hastalığı sürdürenlerde mevcuttur. Alzheimer hastalığının şiddeti arttıkça ve hastalık ilerledikçe bakım yükü de artış göstermektedir.
Alzheimer hastaları ileri evrelerde iç görüsünü yitirse de erken evrede kendindeki değişikliklerin farkında olmaktadır. Hasta açısından bakıldığında; olayları hatırlayamadığı bir dünyada yaşıyordur. Nesneler ortadan kaybolmakta, kelimeleri veya eşyaların isimlerini hatırlamakta güçlük yaşamakta ve en yakın olduğu insanlar bir anda kendisine düşman olmaktadır. Alzheimer hastası birey; eşyaları çok ilgisiz yere koyabilir, aile bireylerini eşyalarını çalmakla suçlayabilir, giyinmeyi unutabilir, sokağa çıplak çıkabilir, tuvaletini yaparken kapı çalındığında pantolonunu çekmeden kapıya koşabilir, evin içinde amaçsızca sürekli kendi kendine dolaşabilir, evden dışarıya çıktığında kaybolabilir, özellikle de yaşadığı mekan sık değiştiğinde muhakeme etmede çok daha zorluk yaşayabilir. Dikkati dağınıktır, olayları sırasına koyamaz, sürekli aynı elini yıkayabilir, her yerde her şeyi anlatabilir, anılarını karıştırabilir, olayları yanlış algıladığı için yanlış yorumlayabilir. Bu durumlar düşünüldüğünde hastada bazı psikiyatrik bozulmaların olması da olağandır. Tüm bu güçlüklerle tek başına savaşmaya çalışan Alzheimer hastası; kontrol edemediği ve anlayamadığı bu dünyadan uzaklaşmayı tercih edebilir, sürekli korku içinde olabilir, izlendiğini ya da çevresindekilerin kötülük düşündüğünü sanabilir. Bu gibi paranoid düşünceler neticesinde de bağırma, çabuk sinirlenme, tükürme, eşyalara vurma, kırma, çevresindekilere saldırma gibi davranışlar ortaya çıkabilmektedir. Aynı zamanda tüm bu korkutucu değişiklikler içinde hasta için tek değişmeyen şey bakıcısı olduğu için, bakıcıya aşırı derece bağlanma, her gittiği yerde onu gözleme ve sürekli takip etme de sık görülen davranışlardan biridir.
Hastada görülen bu psikiyatrik ve davranışsal semptomlar arttıkça; hem hastanın kullandığı ilaç miktarı artmakta, hem de daha ağır ve uzun bir bakım süreci ortaya çıkarak bakım veren yükünün artmasına neden olmaktadır.
Alzheimer Hastalarının Güvenliğinin Sağlanması: Alzheimer hastasının bakımındaki en önemli konulardan biri yaşadığı yer ve çevre düzenlenmesidir. Öncelikle hastanın yaşadığı yerin değişmemesi ve dikkatini dağıtacak gereksiz kalabalıktan ve detaydan arındırılmış olması gerekir. Kayıp düşebileceği eşyaların olmaması, gece dahi tuvaletin ve hastanın gidebileceği yerlerin aydınlık olması hastada oluşabilecek korku, huzursuzluk ve tedirginliğinin önüne geçebilmektedir. Mutfak gibi kendine zarar verebilecek eşyaların olduğu kapıların, balkon kapılarının ve dış kapının sürekli kilitli tutulması, anahtarın kapı üstlerinde bırakılmaması, elektrikli cihazların ulaşılabilir yerde olmaması, su sıcaklığının çok yüksek derecede olmaması, ilaçların ve boya gibi kimyasal ürünlerin hastanın ulaşamayacağı yerlerde saklanması, iğne veya düğme gibi yutabileceği küçük nesneler için önlem alınması, evde yalnız bırakılmaması ve sigara gibi kendine zarar verebileceği alışkanlıklarını bırakması sağlanmalıdır.
Yemek Yeme: Alzheimer hastaları yemeğini dökebilir, saklayabilir, bozulmuş veya yenmemesi gereken şeyleri yiyebilir, elleriyle yemeğe uzanabilir, yemek yemeyi reddedebildiği gibi yutmayı unuttuğu için yemek yerken boğulma atakları da geçirebilir. Bu gibi durumlarda bakım veren bireyin hasta ile inatlaşmaması, alışık olduğu ve sevdiği yiyecekleri yapması, deterjan gibi yenmemesi gereken şeylerin ulaşılabilir olmasını engellemesi, kolay yiyebileceği ve yutabileceği yemekleri yapması, yemeklerin aşırı sıcak ya da soğuk olmamasına dikkat etmesi gerekmektedir.
Kişisel Bakım: Alzheimer hastalarında banyo gibi kişisel temizliğin yapılmasına direnç gösterme ve kaygan zeminlerde düşme sık rastlanan durumdur. Bu sebeple bakım veren sakin ve nazik olarak hastaya ılımlı bir yaklaşım sergilemeli, kaygan zeminlere ve su sıcaklığına dikkat etmeli, hastanın mahremiyetine saygı duymalıdır. Aynı zamanda banyo ve tuvalette hastanın düşmesini engelleyecek ve hastaya destek sağlayacak tutamaçların olması gerekmektedir.
Giyim: Alzheimer hastaları için kolay giyebileceği giysilerin, bağcıksız ve alçak topuklu ayakkabıların alınması hastanın giyim konusunda zorlanmasını ve bakım verenin de bu işlerde güçlük yaşamasını önlemektedir.
İdrar ve Dışkı İle İlgili Sorunlar: Hasta ihtiyaçlarını ifade etmekte güçlük yaşadığı için bakım verenlerin hastanın huzursuzluğundan ve bazı davranışlarından ihtiyaçlarını vesorunlarını anlamaya çalışmalıdır. Bakım veren hastanın tuvalet ihtiyacı ve dışkıkaçırma sorunlarına yönelik olarak; hastayı belirli aralıklarla tuvalete götürmeli ve bu konuda medikal destek almalıdır.
Uyku ve Aktivite/Egzersiz: Uyku sorunları Alzheimer hastaları ve bakım verenler arasında yaşanan en büyük sorunlardan biridir (Geldmacher, 2004: 226). Alzheimer hastaları, geri çekilme, duyarsızlık, ilgisizlik gibi semptomlar nedeniyle tüm gün evde oturmak ve televizyon seyretmek gibi pasif aktiviteler yaptıkları için gün içinde sık sık uyurlar. Gün içindeki uyumaları bakım verene kendi sorumluluklarını yapacak bir zaman tanıdığı için bakım veren tarafından da görmezden gelinir. Ancak bakım veren için günün bittiği saatlerde ise tün gün uyku ihtiyacını gideren hasta enerjik şekilde hareket etmeye başlamaktadır. İşte bu noktada çoğu bakım veren için ciddi bir sorun başlamaktadır. Gece gündüz dengesinin korunabilmesi için hastanın gün içinde aktif olabileceği, enerji sarf edebileceği ve duyularının açık olacağı aktiviteler yaptırmak (çorap eşlemek, elbise katlamak, iplerle oynamak, örgü örmek, yürüyüş yapmak vb) hem bakım verenin gece-gündüz dengesini sağlayabilmesini hem de hastanın uyku sorunları yaşamasını engelleyebilir. Yaşlılara ve demans hastalarına basit yönergelerle hastayı zorlamadan programlı bir şekilde yapılan egzersiz de hastaların hem fiziksel hem ruhsal olarak iyi olma haline yarar sağlamaktadır. Düzenli yapılan egzersizler; esnekliği sağlar, sakinleştirici etkisi vardır, anlam-amaç ve katılım duygusu sağlar, uyku dolaşımını düzenler ve motor becerilerin korunmasında katkı sağlar.
Davranış Sorunları: Alzheimer hastaları zaman zaman toplum içinde cinsel bölgesini ellemek gibi topluma uygun olmayan davranış gösterebilmekte; hastalığa bağlı olarak ortaya çıkan psikoz ve ajitasyon gibi semptomlar hastanın endişeli, huzursuz ve güvenliği tehdit altındaymış gibi tepkiler vermesine sebep olabilmektedir. Bu gibi durumlar karşısında bakım veren; hasta bireyin farkındalığının olmadığını ve davranışındaki değişimlere hastalığın sebep olduğunu unutmamalı, davranışa sebep olabilecek çevresel, sosyal, psikiyatrik ve medikal faktörler araştırılmalı, hastanın öfkeli, hırçın ve saldırgan davranışları karşısında sağduyulu ve sakin kalabilmelidir. Aynı zamanda hastanın sürekli bakım veren bakıcısına bağımlılık davranışı geliştirebileceğinden zaman zaman başka bir kişinin bakım vermesini sağlayarak bağımlılığının azaltılması sağlanmalıdır.
Sağlık Sorunları: Alzheimer hastalarının ölüm sebepleri genellikle üst solunum yolu enfeksiyonları, pnömoni, idrar yolu enfeksiyonu, yara enfeksiyonu, beslenme problemleri, bası yaraları ve kırıklar gibi sağlık sorunları olmaktadır. Hasta kendindeki sorunu algılamakta ve ifade etmekte güçlük yaşadığı için bakım veren hastasının genel sağlık durumundaki değişimi gözlemlediği anda hastasını sağlık kontrolünden geçirmelidir. Özellikle ileri evrelerde beslenme güçlüğü ve bası yaraları çok görülmektedir. Bası yaralarının tedavisi güç olduğundan yaraların oluşmadan önlenmesi, hastanın pozisyon değişimi hakkında bakım verene bilgi verilmesi gerekmektedir. Aynı zamanda beslenme sorunları nedeniyle de ileri evrede yutma güçlüğü çeken hastalara gastrostomi veya jejunostomi yoluyla beslenmesinin sağlanması, tutamaçlar ve hasta karyolası gibi önlemler alınarak hastada kırık, çatlak, yara gibi sağlık sorunlarına sebep olacak düşme riski azaltılmalıdır.
Aileye Psiko-Sosyal Destek ve Bakıcıların Eğitimi: Hastalar ve özellikle de hasta yakınlarının hastalık hakkında bilgilendirilmesi, hastadaki kişilik ve davranış değişikliklerinin beyindeki hastalıktan kaynaklı olduğu, hastanın suçlanmaması gerektiği, daha sonraki evrelerde ne tür sorunlarla karşı karşıya kalınabileceği, hastaya ve hastanın gösterdiği psikolojik ve davranışsal semptomlara nasıl bir yaklaşım yolu izleneceği ve nasıl davranılması gerektiği gibi konularda bilgi verilmesi; hem hasta hem hasta yakının yaşam kalitesini olumlu yönde etkilemekte, hastanın bakımını kolaylaştırabilmekte ve hastalığın seyrini etkileyebilmektedir. Hastaya güven veren, hezeyanlarını desteklemeyen, şefkatli, anlayışlı ve inatlaşmadan kurulan yaklaşım tarzı ile çoğu zaman hastanın hırçın ve huzursuz davranışları önlenebilmektedir.
İletişim: Alzheimer hastası ile iletişim kurarken kognitif becerilerdeki bozulmalarınyanında yaşa bağlı olarak hastada oluşabilecek görme-işitme ve konuşmabecerilerindeki yeti yitimleri de göz önüne alınmalıdır. Hastalığın psikiyatrik vedavranışsal semptomları nedeniyle Alzheimer hastasının dikkati dağınık olabilir, yanlış anlama veya alıngan tutum sergileyebilir, ardı ardına kurulan cümleleri algılamakta vemuhakeme etmekte güçlük yaşayabilir. Bu sebeple hasta ile iletişim kurarken yüz yüzeolmak, televizyon gibi dikkat dağıtacak etmenlerin olmaması, hasta ile basit, kısa, açıkve tek yanıtlı ifadeler kullanmak, sürekli aynı soruları yönelttiğinde sakin kalabilmek vedikkatini başka yönlere çekmek, hastalığın özellikle hırçınlık ve huzursuzluk gibidavranışsal semptomlarının azaltılmasında önem arz etmektedir.
Doktor-Hasta Yakını/Bakıcı İş Birliği: Alzheimer hastalığının tedavisinin başarısı için doktor ile hasta yakını işbirliğinin sağlanması önemlidir. Hasta bakıcı hastanın genel sağlığının korunmasında ve tedavisinin tam olarak uygulanabilmesinde aktif rol oynamaktadır. Alzheimer hastalığı ilerledikçe bağımlılık düzeyi arttığından her geçen gün bakıcının sorumluluğu da artmakta, çoğu hasta yakınında tükenmişlik yaşanmaktadır. Bu nedenle hem doktor–hasta yakını işbirliğinin sağlanması hem de hasta yakınlarının psiko-sosyal olarak desteklenmesi tedavinin başarısında büyük rol oynamaktadır.
Bakım Verenlerin Yaşadıkları Sorunlar
Fiziksel Sorunlar
Başlarda sadece gözetim ve yönlendirmeden ibaret olan bakım sorumluluğuna zamanla alışveriş yapma, faturalarını ödeme, temizlik yapma, yemek yapma, giyindirme, banyo yaptırma, yemek yedirme gibi hastanın tüm yaşamsal ihtiyaçları eklenmektedir. Başlarda aktif hayatına devam edebilen bakıcı, hastalık ilerledikçe zamanının çoğunu hasta yanında geçirmek zorunda kalmaktadır (Peterson, 2004: 164). Uzun süre Alzheimer hastasına bakım veren bireylerde genellikle aşırı gerginlik hali, endişe, uykusuzluk ya da çok uyuma, kilo kaybı veya kiloda artış, dikkat bozukluğu, unutkanlık, halsizlik, yorgunluk, eklem ağrıları, mide problemleri, tansiyon, suçluluk hissi, intihar düşüncesi gibi ruhsal ve fiziksel sağlık problemleri yaşanabilmektedir. Özellikle ileri hareket kabiliyetini yitiren, beslenme ve boşaltım ihtiyaçlarını karşılayamayan yatağa bağımlı hastalara bakım verenlerde bel fıtığı gibi kronikleşebilen fiziksel sağlık sorunları görülebilmektedir (Alzheimer Derneği, Bakıcının Bakımı…) Akyar (2006: 28)’ın yaptığı bir çalışmada, bakım verenlerin %66’sının tanı konulmuş bir rahatsızlığının olduğu; bunların%75,6’sının depresyon, %30,3’ünün hipertansiyon, %12,1’inin bel fıtığı tanısı aldıkları saptanmıştır. Evde bakım verilen hastalara yönelik yaptığı bir çalışmada, bakım verenlerin 48,6’sının en az bir kronik hastalığı olduğu belirtilmiştir.
Duygusal Sorunlar
Alzheimer hastalığı sürekli ilerleyen ve zamanla hastada işlevsellik kaybına yol açan bir hastalık olduğu için bakım veren kişi, sevdiği aile üyesinin yavaş yavaş ölümünü izlemek zorunda kalmakta ve hastası için bir şey yapamamaktadır. Bunun yanında bakım süreci içinde zamanla roller değişmekte; eşlerine bakan bireylerin ilişkisi karıkoca ilişkisinden ebeveyn çocuk ilişkisine dönüşmekte, anne veya babasına bakan bireylerde de ebeveyn-çocuk rolleri değişmektedir. Bu da bakım veren için ağır bir psikolojik yük haline gelebilmektedir.
Aile üyelerine bakım vermenin bir diğer zorluğu da; bakım verenlerin sorumsuzluk olarak algılanabileceği düşüncesi ile hastasını kurum bakımına vermekten çekinmesi veya kurum bakımına vermiş olmanın psikolojik baskısı ile suçluluk duymasıdır.
Uzun süre bakım hizmeti verenlerin yaşadıkları ruhsal ve fiziksel sorunların farkında olmayarak veya kabul etmeyerek tedaviyi reddetmesine dünya çapında kabul edilmese de tıp çevresince “Bakım Veren Sendromu”denir. Bakım veren bireyler kendi sağlığını ihmal ettikçe, hem kendi hem de bakım verdiği hastanın yaşam kalitesi düşer. Unutkanlıklar ve sürekli gerginlik hali bakım veren aile bireyinin gündelik hayatında yaptığı planları sık sık unutmasına, yaptığı işleri normalden daha uzun süre yapmasına, işlerinin aksamasına ve bakım verdiği hastasını ihmal etmesine neden olur. Bu yüzden bakım veren bireyin kendisi ve diğer aile bireyleri için hem ruh sağlığını hem de fiziksel sağlığını koruması gerekmektedir (Alzheimer Derneği, Bakıcının Bakımı…).
Alzheimer hastasına bakım verenlerin yarısında depresyon belirtileri gözlemlenmektedir (Emre, 2006: 55). Hastanın fiziki bakımı, tedavi takibi, ilaç dışı tedavilerin uygulanması, hastanın genel sağlığının takibi, ev işleri, bütçe yönetimi gibi bir çok sorun ile karşı karşıya kalan bakım verenlerde; kendi sağlığına dikkat etmeme, sık hastalık öyküsü, somatik yakınmalar, anksiyete, depresyon, kaygı bozukluğu, dikkat dağınıklığı, çaresizlik, huzursuzluk, uykusuzluk, öfke, hayal kırıklığı ve karamsarlık gibi ruhsal sorunlar görülebilmektedir.
Sosyal Sorunlar
Alzheimer hastasının sürekli bakım ve gözetime ihtiyaç duyması, bakım veren bireyin yaşamında çok büyük kısıtlamalara neden olmaktadır. Akyar’ın yaptığı çalışmada bakım verenlerin %50’sinin günlük ortalama 20-24 saat bakım verdikleri belirtilmiştir (Akyar, 2006: 30). Alzheimer hastasına bakım veren aile bireyinin, bakım verme sürecinin yoğun temposu nedeniyle kendi ailesine karşı orumluluklarından, kendi sosyal hayatından ve hatta ekonomik hayatından da fedakârlıklar etmesi gerekmektedir. Giderek artan bakım yükü ile birlikte daha fazla zaman, ilgi ve uğraş vermek zorunda olan aile bireylerinde; zamanla içe kapanma, sosyal izolasyon, aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma, iletişim sorunları ve dikkat dağınıklığı gibi sorunların yaşanmasıda kaçınılmaz olmaktadır (Işık, 2013: 17). Aile ilişkilerinin bozulmasında; bakım veren aile üyesine diğer aile üyelerinin destek sağlamaması veya hastayla ilgili alınacak kararlara katılmaması gibi etkenler de rol oynayabilmektedir (Cingil, 2013: 25). Hemen hemen her toplumda yaşlıların evde bakımında kadınlar büyük bir rol ve sorumluluk üstlenmektedir. Hâlihazırda eşlik, annelik ve/veya iş kadınlığı rollerini taşıyan kadının bakım vericiliği de üstlendiğinde fiziksel, sosyal ve ruhsal sağlık sorunları yaşamaması ve bu rollerinin hepsine yetişmesi mümkün olmamaktadır
Ekonomik Sorunlar
Alzheimer hastasına bakım veren bireyler doğrudan ya da dolaylı olarak mutlaka ekonomik sorunlar yaşamaktadır. Bakım veren birey hastası için çalışma süresini azaltmak, izin almak ve vardiyalarını hastasına göre düzenlemek zorunda kalabilmekte ve iş yeri sahibi veya iş arkadaşları ile sorun yaşayabilmekte ya da işi bırakabilmektedir (Peterson, 2004: 167; Tufan, 2016: 125). Hastaların sağlık güvencesi olmasına karşın yapılan ek harcamalar, bakım masrafları, ulaşım masrafları, hastane giderleri, sigorta kapsamına girmeyen tıbbi cihaz ya da ürünler de ailenin ekonomik durumunu olumsuz yönde etkilemektedir.
Yaşlı bakıcı hizmetlerimiz hakkında daha fazla bilgi almak için www.izmirbtdanismanlik.com sitemizi mutlaka ziyaret ediniz.